Design voor welzijn: Stress
Hoe je stress ervaart van je omgeving en wat je eraan kunt doen
We weten het inmiddels wel; eén van de belangrijkste factoren die de gezondheid en het welzijn van de mens kan beïnvloeden is stress. Stress heeft korte- en langetermijngevolgen op het immuunsysteem, je gevoel en emoties (welzijn), cognitieve vermogens, prestaties en zelfs sociaal gedrag en agressie.
Nu zijn er een aantal mogelijke bronnen van stress; bijvoorbeeld persoonlijke stressors of specifieke gebeurtenissen, zoals ziekte, ontslag en scheiding. De gebouwde omgeving is er slechts één van. Maar hoe levert de omgeving jou nou stress op? Je kunt hierbij denken aan lawaai en temperatuur (‘ambient’ stressors) of gebrek aan privacy en druktebeleving (‘crowding’). Als je het puur over de ruimtelijke stessors hebt, kun je die onderverdelen in een drietal principes: stimulatie, coherentie en affordances.*
Stimulatie als stress factor
Met stimulatie wordt de hoeveelheid informatie en prikkels bedoeld die op een mens in de ruimte afkomt. Denk aan: kleuren, geuren, geluiden, de objecten in de ruimte, de toegepaste vormen van objecten en de plattegrond van de ruimte. Het is voor iedereen persoonlijk natuurlijk, maar over het algemeen kun je stellen dat mensen het beste functioneren bij een gemiddeld niveau van stimulatie. Een teveel aan prikkels kan leiden tot stress en een tekort hieraan tot verveling. Kenmerken die met stimulatie te maken hebben zijn de intensiteit van de prikkels, de mate van variatie in het interieur en de mate waarin men uitgenodigd wordt tot onderzoek en verkenning in de ruimte. Een omgeving waar de balans tussen deze elementen goed is, zal ook het juiste niveau van stimulering hebben.
Er is geen standaard niveau van stimulatie wat overal toegepast kan worden. Bijvoorbeeld patiënten die herstellende zijn in een zorgomgeving hebben minder behoefte aan stimulatie dan jongeren in een onderwijsomgeving.
Een aantal (extreme) voorbeelden met verschil in stimulatie. Je ziet vooral verschil in kleuren, patronen, vormen, lichtinval en materialen.
Linksboven: Sasha Bikoff’s technicolor ode in Kips Bay Decorator Show House. Rechtsboven/rechtsonder: Made Studio interieurontwerp voor Carbonell Dental Clinic in Paiporta. Linksonder: The new Sandy Hook Elementary School, designed by Svigals + Partners. Image © Robert Benson
Coherentie als stress factor
Coherentie verwijst naar de helderheid en begrijpelijkheid van gebouw elementen, locaties en zones. Het gaat hierbij om het gemak waarmee je de ruimtelijke samenhang van een interieur herkent. Je kunt duidelijk zien wat de functie, identiteit, betekenis en locatie van objecten of ruimten binnen een gebouw zijn. Waar zijn ruimten om rustig met iemand te praten, welke ruimte is privé en welke is bestemd voor collectief gebruik? Een coherent gebouw en interieur geeft snel inzicht in deze vragen en zal minder stress veroorzaken dan een gebouw waar dergelijke samenhang ontbreekt. Onduidelijkheid, disorganisatie en desoriëntatie verstoren de ruimtelijke coherentie.
Een aantal (extreme) voorbeelden met verschil in coherentie.
Linksboven: Door de opstelling en het gebruik van vele spiegels wordt deze ruimte heel onoverzichtelijk (Takehiko Nez Architects). Rechtsboven: Als je je moet focussen op het schrijven van een artikel, waar zou jij dan gaan zitten? (Office design for the B.S.R. Group – RUST Architects). Linksonder: Het lijkt wel alsof je dronken bent als je naar dit bar interieur kijkt. Mooi voorbeeld met bewust spelen met desoriëntatie. (Tobias Rehberger). Rechtsonder: Je hebt overzicht van de ruimte, je ziet waar je kunt relaxen, actiever zitten en wat er aan het einde gebeurd. Door de verschillende ‘zones’ aan te geven met verschil in vloerbekleding wordt het nog duidelijker. (Hackrea)
Affordances als stress factor
Het begrip affordances** heeft betrekking op de waargenomen en werkelijke eigenschappen van een object, met name die fundamentele eigenschappen die bepalen hoe het object gebruikt moet worden. Bijvoorbeeld duidelijke deurbeslag geeft aan hoe een deur opengaat, een rugleuning geeft een zitplek aan, etc. Mensen vertrouwen erop dat objecten en ruimten hen informatie geven over het gebruik ervan. Is dit niet het geval, dan kan dit een stress verhogende invloed hebben.
Voorbeelden van verschil in affordances. Factoren als gewenning, herkenning en ervaring spelen een grote rol hierbij. Net als bij de andere begrippen is er geen standaard in affordances. Verschillende doelgroepen vragen verschillende oplossingen.
Linksboven: Zijn die uitvergrote kiezels decoratieve elementen of kun je erop zitten? (Sergey Makhno Architects) Rechtsboven: Is het een uitgebreide plantenbak of kun je erop / eraan zitten? Door een kruk bij de verhoging te plaatsen, wordt het direct duidelijk dat het als tafel dient. Dan de lage gedeelten als bank? (Bank plant – Siren Design and Adriano Pupilli Architects). Linksonder: Is het een tafel of een glijbaan? (ADHOC architectes). Rechtsonder: Is het een trap of biedt het ruimte voor zitten, praten, ontmoeten? De zitkussen op de diepere treden geven het laatste aan. (Yue Library / Beijing Fenghemuchen Space Design).
Restoratieve effecten van de natuurlijke omgeving
Er is niet alleen onderzoek gedaan naar de effecten van de omgeving op de mens, maar ook naar welke elementen in de omgeving heilzame invloeden hebben. Wat is nou een enorme destressor als we kijken naar de ruimte om ons heen? De belangrijkste bevinding tot nu toe is dat natuurlijke omgevingen als rustgevender worden ervaren dan niet-natuurlijke omgevingen en dat contact met de natuur ook écht leidt tot sneller en meer compleet herstel van stress.
Wat maakt de natuur nou zo ontspannend voor de mens? In de natuur komen elementen voor die de aandacht vragen zonder dat ze zich aan ons opdringen, zoals het tikken van de regen, de zachtheid van mos, het patroon in de nerf van een blad. Dat zijn allemaal aspecten waar je je aandacht vanzelf op richt, maar die je geest niet belasten. Door dit principe (met vele mogelijke uitwerkingen) te vertalen naar het interieur kun je een herstellende plek maken van een woon-, werk-, zorg- en onderwijsomgeving.
De ontwerptechniek die dit omarmt heet biophilic design. Hiermee haal je de natuur naar binnen op vele verschillende manieren. Het bevat onder andere het gebruik van natuurlijke materialen, uitzicht, daglicht, natuurlijke ventilatie, geurbeleving, patronen, afbeeldingen van natuur en planten. Dit leidt tot grofweg drie vormen van herstel: fysiologisch herstel (stressverlaging), affectief herstel (positieve emoties) en cognitief herstel (aandacht).
Zo kun je natuur in het interieur perfect inzetten om stress te verlagen en een restoratieve plek te creëren.
*Evans & McCoy, 1998; Heerwagen, 2008
**Gibson 1979